جايگاه سياست و نظريهي خلافت الهي در طبقهبندي علمي وانديشهي صدرالمتألهين
فرّخ امّهطلب
صدرالمتألهين شيرازي ــ مشهور به ملاصدرا ــ حكيم و فيلسوف عصر صفوي در ايران است كه در آرا و نظريات انديشمندان اسلامي بعد از خود تأثير ژرفي گذاشته است. ازاين رو، آگاهي از ابعاد مختلف انديشهي اين حكيم متأله، اهميت بهسزايي در شناخت دامنهي تفكرات سياسي و اجتماعي انديشمندان مسلمان معاصر دارد.
در اين مقاله تلاش شده است انديشهي سياسي ملاصدرا با نگاهي به آثار فلسفي ايشان معلوم شود، ابتدا جايگاه دانش سياست در طبقهبندي علوم از ديدگاه ملاصدرا و سپس انديشهي سياسي آن حكيم بزرگوار، در چارچوب نظريهي «حق الهي»، تبيين شده است.
اگرچه ملاصدرا كتاب يا رسالهي مستقلي در زمينهي فلسفهي سياسي ندارد، ولي اين نشانهي ناتواني او در موضوعات سياسي يا بيتوجهي وي به اين موضوعات نيست. در اين مورد ميتوان گفت كه جايگاه رفيع راهنماييهاي عملي پيامبراكرم(ص) و ائمهي اهل بيت (ع) نزد شيعه، باعث تضعيف موقعيت انديشهي سياسي يوناني در بين آنها ميشد. با دقت در مضامين سياسي آثار فلسفي ـ تفسيري ملاصدرا، بهخوبي دريافت ميشود كه او در بسياري از موارد، در خارج از چارچوب سنتي فلسفهي سياسي (حكمت مَدَني يا سياست مُدُن) به انتخاب موضوع و بحث ميپردازد. اينسنت شكني از يكسو نشاندهندهي خلاقيت او و از سوي ديگر نشانگر تلاش وي براي «اسلامي» كردن انديشههاي سياسي و اجتماعي خويش است. براي درك بهتر انديشهي سياسي ملاصدرا، خوب است ابتدا جايگاه علم سياست در طبقهبندي او از علوم معين شود؛ كه براي تحقق اين منظور بايد اين طبقهبندي با طبقهبندي متداول و سنتي علوم مقايسه شود. به عنوان نمونه، مرحوم خواجه نصيرالدين طوسي (ره) در مقدمهي كتاب اخلاق ناصري، شرحي كامل در اين باب ارائه داده است؛ كه خلاصهيي از آن نقل ميشود:
علمِ حكمت، دانستن همهي چيزها است چنانكه هست و قيام كردن به كارها چنانكه بايد؛ و از آنجا كه موجودات دو قسم هستند، حكمت هم دو نوع است:
1. موجوداتي كه وجود آنها موقوف بر حركات ارادي اشخاص بشري موجودات نباشد
2. آنكه وجود آن منوط به تصرف و تدبير اشخاص بشر است
1. حكمت نظري (علم به قسم اول)
2. حكمت عملي (علم به قسم دوم)
1. علم مابعدالطبيعه
اقسام حكمت نظري 2. علم رياضي
3. علم طبيعي
1. علم الهي (الهيات بالمعنيالاخص) شامل معرفت خدا و و مقربان او چون عقول و نفوس و احكام و افعال آنها. اقسام اصلي علم مابعدالطبيعه 2. فلسفهي اولي (امور عامه) يعني شناخت احوال موجودات از (فلسفهي عليا يا الهيات) آن جهت كه موجودند؛ مانند وحدت كثرت و وجوب و امكان و حدوث و قدم و فروعِ آن شامل شناخت نبوت و امامت و امامت واحوال معاد و امثال آن.
